Onvrijwillige mondzorg bij ouderen: ‘Zonder bewustwording bij zorgpersoneel is het een heel lastig verhaal’

Mondgezondheid bij ouderen in verpleeghuizen wordt vaak over het hoofd gezien, ondanks de grote invloed die het heeft op hun algemene gezondheid en welzijn. Denk hierbij aan pijn in de mond, ontstekingen van het tandvlees en of slecht kunnen eten. Goede mondverzorging is daarbij cruciaal. Maar niet iedere bewoner van een verpleeghuis laat mondverzorging toe. Met name mensen met dementie die niet de goede intentie van de zorg begrijpen, laten afwerend gedrag zien als zorgmedewerkers de mond willen verzorgen. De Wet zorg en dwang, bedoeld om wilsonbekwame ouderen te beschermen, blijkt daarbij soms een barrière te zijn in het verbeteren van de mondzorg aan deze kwetsbare groep. Dit blijkt uit een gesprek met onderzoeker en tandarts Maud Jonker en hoogleraar en geriatrische tandarts Anita Visser van het UMCG.

Volgens Maud Jonker, die momenteel onderzoek doet op het gebied van onvrijwillige mondzorg bij ouderen met dementie, heeft de Wet zorg en dwang een vertragend effect op de mondzorg die ouderen ontvangen. “Het is nu vaak zo dat zorgmedewerkers zeggen: ‘ja, ik wil wel helpen bij het poetsen maar als iemand afwerend reageert, dan zegt de Wet zorg en dwang dat we moeten  stoppen’.”

Zorgverleners ervaren Wzd soms als drempel

Uit het onderzoek van Maud blijkt dat zorgverleners mondzorgverlening staken bij afweergedrag. Zo schrijft de wet dat ook voor. Maar in de wet staat ook dat ze dan naar opties moeten zoeken hoe ze het wel gedaan krijgen. Vaak gaan ze echter niet op zoek naar alternatieven om de mondzorg op een vrijwillige basis te kunnen leveren. Denk bijvoorbeeld aan zorg verlenen op een ander tijdstip, afleiding zoeken of een vertrouwd iemand erbij halen.

De wet, die bedoeld is om de rechten van mensen die onvrijwillig zorg nodig hebben te waarborgen, wordt nu vaak als drempel ervaren. En soms zelfs als excuus gebruikt om geen mondzorg te hoeven verlenen. En dat is zorgelijk omdat daarmee de algehele gezondheid en welzijn van deze ouderen in gevaar komt. “We kennen voorbeelden waarbij mensen door pijn onrustig raakten – met alle gevolgen van dien voor verzorging en andere bewoners – of gewoon stopten met eten. Ook onopgemerkte wonden in de mond komen regelmatig voor omdat zorgverleners niet meer in de mond kijken.”

Anita en Maud roepen daarom op om de mondverzorging niet te staken ook niet als het moeilijk is. “Kijk dan hoe het wel kan en wees je echt bewust van het belang van dagelijkse mondverzorging.”

Mondzorg verankeren in verpleeghuiszorg

Anita Visser, die al 25 jaar ervaring heeft als tandarts in de ouderenzorg, ziet het gebrek aan bewustwording in de praktijk. Ze legt uit: “Zonder bewustwording over het belang van mondgezondheid en mondverzorging wordt het simpelweg een heel lastig verhaal.” De kennis en het belang van mondzorg moeten veel dieper worden geïntegreerd in het onderwijs en op de werkvloer van zorginstellingen. En daar hoort ook bij hoe je de Wet zorg en dwang moet interpreteren. Dit kan niet alleen door een éénmalige training, maar door voortdurende herhaling en praktische toepassing. Anita pleit ervoor dat mondgezondheid en mondverzorging een vast onderdeel wordt van het dagelijkse werkproces in verpleeghuizen en de verpleegzorg thuis. Daarnaast is het belangrijk dat dit wordt opgenomen in de basisopleidingen van alle zorgmedewerkers, waaronder ook artsen.

Technologische innovaties als hulpmiddel

Behalve kennis en bewustwording speelt er uiteraard ook het tekort aan mankracht. “Je kunt nog zoveel kennis hebben, maar als je als weinig tijd hebt en dingen gaan niet soepel, dan is er een grote kans dat mondverzorging blijft liggen. Er zijn andere zaken die dan even als veel belangrijker worden beschouwd.”

Anita herinnert zich trainingen die ze heeft gegeven aan zorgpersoneel, waarbij de weerstand in eerste instantie groot was. “In het begin waren deelnemers sceptisch. Maar aan het eind van de bijeenkomst gaven ze toe dat de sessie toch waardevol was.” Het lijkt er alleen op dat het moeilijk is om dit soort bewustwording vast te houden in de drukte van het dagelijks werk.

Maud en Anita hopen dat de zorg in de toekomst meer gebruikmaakt van technologische innovaties die de mondzorg kunnen ondersteunen. Bijvoorbeeld met behulp van kunstmatige intelligentie die helpt onthouden wanneer en welke verzorging nodig is en aangeeft wat je kunt doen als er een specifiek probleem is. “De technologie is daarbij echter slechts een hulpmiddel. Zonder de bewustwording over de noodzaak van mondverzorging wordt het, zoals gezegd, een lastig verhaal”, zegt Anita.

Positieve aspecten Wet zorg en dwang

Ondanks de uitdagingen is er een belangrijke verschuiving gaande. “De bewustwording onder zorgverleners komt gelukkig wel op gang doordat er meer en vaker mondzorg door mondzorgprofessionals wordt geleverd binnen de geriatrie”, zegt Anita. Dit draagt bij aan een bredere acceptatie van mondzorg als integraal onderdeel van ouderenzorg. Toch blijft de Wet zorg en dwang voor veel zorgverleners een obstakel dat de zorgverlening bemoeilijkt. “De wet heeft positieve aspecten: het zorgt voor meer bewustwording over onvrijwillige zorg en wat onvrijwillige zorg nu precies is. Het beschermt wilsonbekwame mensen voor dingen die ze niet willen, maar blijkt momenteel in de praktijk toch ook vaak een barrière te zijn”, concludeert Maud.

De sleutel tot verbetering lijkt te liggen in de combinatie van educatie, technologie en voortdurende communicatie tussen zorgprofessionals. Alleen bij volledige bewustwording kan mondzorg de aandacht krijgen die het verdient in de complexe zorgomgeving van verpleeghuizen en wordt er bij afweergedrag op zoek gegaan naar alternatieven om toch mondzorg te kunnen verlenen. Zo komt de gezondheid en het welzijn van de wilsonbekwame ouderen niet in het gedrang.