Al bijna haar hele leven kampt Wiebke (63) met overgewicht. “Rond mijn 14e begon ik met lijnen”, vertelt ze. “Ik hongerde mezelf jarenlang uit, en daarmee heb ik mijn hele metabolisme verstoord.” Haar lichaam kwam in een soort spaarstand, waardoor ze met weinig eten snel aankomt. Ook zit overgewicht in de familie.

Inmiddels heeft Wiebke een BMI van boven de 35. Fysiek voelt ze zich in principe prima. Voor haar werk als operazangeres is gezond eten een vereiste, anders lijdt haar stem eronder. Wel voelt ze veel maatschappelijke druk om af te vallen. “Hoeveel opmerkingen ik wel niet krijg over mijn gewicht. Afkeurende blikken als ik iets in m’n mond stop. Discriminatie op de werkvloer. Dokters die me niet serieus nemen – en vinden dat ik eerst maar moet afvallen voordat ze bij wijze van spreken mijn gekneusde teen behandelen.”

Grote effecten

Als Wiebke in april 2022 voor het eerst leest over Saxenda, is ze dan ook geïnteresseerd. Saxenda is de merknaam van het middel liraglutide, wat – net als semaglutide in Ozempic – je bloedsuikerspiegel verlaagt en het hongergevoel remt. Beide middelen zijn jaren geleden ontwikkeld door de Deense farmaceut Novo Nordisk, oorspronkelijk voor mensen met diabetes type 2.

“Alleen Saxenda is in Nederland officieel geregistreerd en beschikbaar voor obesitas”, legt Marloes Dankers uit. Ze is apotheker bij het Instituut Verantwoord Medicijngebruik. “Ozempic niet. Dat is bedoeld voor diabetespatiënten, maar we weten dat het ook vaak wordt gebruikt om af te vallen.”

Ozempic-gebruikers verliezen gemiddeld 15 procent van hun gewicht in anderhalf jaar, blijkt uit internationaal onderzoek. Bij Saxenda ligt dat cijfer iets lager, volgens Marloes, maar nog steeds is het effect groot. “De geneesmiddelen bootsen de werking na van je darmhormonen. Ze vertragen de maaglediging en geven een signaal af aan de hersenen dat ze minder voedsel nodig hebben. Mensen hebben langer een verzadigd gevoel.”

Calorieën tellen

Vanwege haar hoge BMI krijgt Wiebke de Saxenda meteen voorgeschreven van haar huisarts. Het dure middel – “zo’n 300 euro per maand” – wordt vergoed door de verzekeraar. Op voorwaarde dat ze tegelijkertijd deelneemt aan een GLI-programma (Gecombineerde Leefstijlinterventie) van twee jaar. Dat bestaat uit groepssessies en consulten met een diëtist.

Wiebke is niet echt onder de indruk van de GLI. “Een aardige meid hoor, die diëtist, maar ik heb weinig tot niks geleerd. Dan gingen we een avondje etiketten lezen met de groep. Alsof wij niet ons hele leven al calorieën tellen. We weten echt wel dat een appel gezonder is dan een zak chips.”

Geen hongergevoel meer

De Saxenda heeft wél effect, en snel: in een jaar tijd valt Wiebke 30 kilo af. In het begin komt dat vooral door bijwerkingen als misselijkheid. Na een paar weken merkt ze ook dat haar hongergevoel minder – of zelfs helemaal afwezig – is. “Ik was gewoon níet bezig met eten. En ik had raar genoeg meer trek in roggebrood dan iets zoets of zouts. Zelfs als er op een verjaardag een bak chips voor m’n neus stond, kwam het niet in me op iets te nemen. Soms moest ik mezelf bijna dwingen rond lunchtijd een broodje kaas te nemen.”

Van haar huisarts krijgt ze een opbouwschema mee. Waar je Ozempic één keer per week bij jezelf injecteert, moet dat bij Saxenda iedere dag. De eerste week is dat dagelijks 0,6 milligram van de vloeistof, de tweede week 1,2 mg, en zo elke week 0,6 mg erbij tot je in de vijfde week op 3 mg zit.

Heftige bijwerkingen

Maar al bij de eerste ophoging krijgt Wiebke last van bijwerkingen. “Een week lang kon ik niet naar de wc. Alles zat vast. Ook was ik continu misselijk.” Iedere ophoging daarna omschrijft ze als “een hel”. Om haar stoelgang weer op gang te krijgen, krijgt ze medicijnen van de huisarts.

Bijwerkingen als maag- en darmklachten worden gemeld door zo’n 20 tot 30 procent van de gebruikers van Ozempic en Saxenda, zegt Marloes. Ook galstenen komen voor. En bij Ozempic-gebruikers lijkt er wat achteruitgang in de ogen te kunnen optreden. Verder melden gebruikers pijn op de plek waar ze injecteren, al is dat vaak vrij snel weer over.

Andere bijwerkingen zijn een stuk minder onschuldig. Zo is er mogelijk een klein verhoogd risico op  ontsteking van de alvleesklier en alvleesklierkanker. Dat blijkt uit eerder onderzoek naar diabetespatiënten die de middelen gebruiken. Naar andere langetermijneffecten moet nog onderzoek gedaan worden. “Er is heel veel wat we nog niet met zekerheid weten.”

Een leven lang

Mede om die reden heeft Marloes dubbele gevoelens bij het gebruik van de medicijnen om af te vallen. Ook vindt ze het een groot nadeel dat mensen het middel waarschijnlijk hun leven lang moeten gebruiken als ze een gezond gewicht willen houden. “Stop je ermee? Dan komt het gewicht er vaak meteen weer aan, weten we uit onderzoek. Dat betekent dus een leven lang dagelijks – of wekelijks – injecteren. Dat vraagt veel van je. Het is absoluut geen quick fix. Geen makkelijk middel dat je ‘even’ gebruikt om wat kilo’s af te vallen.” Dat idee krijg je soms wel als je de (Hollywood)verhalen hoort, vindt de apotheker.

Dat is ook de ervaring van Wiebke. “Eigenlijk is het de bedoeling dat je de rest van je leven de hoogste dosis van 3 mg blijft gebruiken”, zegt ze. “Maar voor mij is dat echt te hoog. Niet alleen door de bijwerkingen, maar vanaf een bepaald punt lijk ik ook niet meer af te vallen.” Waar ze het eerste jaar 30 kilo verloor, staat ze nu alweer een jaar stil. Zo’n ‘Ozempic- of Saxenda-plateau’ ervaren meer mensen, leest ze in Facebookgroepen.

Op zoek naar het ‘magische punt’

Ze is nu al voor de tweede keer helemaal opnieuw begonnen met doseren, van 0 af aan. Op momenten dat ze even geen Saxenda gebruikte, dacht ze dat wél weer regelmatig aan dat broodje kaas. Momenteel experimenteert ze met de dosis die het best werkt; het ‘magische punt’ waarbij ze niet zoveel bijwerkingen ervaart, maar wel afvalt. Vooralsnog lijkt dat 1,8 te zijn.

Het experimenteren doet ze op eigen houtje, zonder begeleiding. “Als je binnen drie maanden meer dan 5 procent van je gewicht bent afgevallen, houdt de monitoring van de praktijkondersteuner op. Best gek, vind ik. Moeten mijn bloedwaardes niet regelmatig gecheckt worden? Vooral met het oog op de nog onbekende langetermijneffecten?”

Illegale verkoop

De afgelopen jaren is de vraag in Nederland naar diabetesmiddelen enorm toegenomen. Volgens cijfers van de Stichting Farmaceutische Kengetallen verstrekten Nederlandse openbare apotheken in 2023 aan bijna 960.000 mensen diabetesmedicatie. Dat is een toename van 5,9 procent vergeleken met 2022.

Die toegenomen populariteit heeft geleid tot tekorten van de middelen, waardoor ze ook voor diabetespatiënten lastiger te krijgen zijn. Veel mensen kopen de middelen zelf, zonder een recept van een dokter. Dat is niet altijd betrouwbaar. Marloes maakt zich grote zorgen om de illegale verkoop van nepmedicijnen. “Je hebt geen idee wat mensen daarin stoppen. In het beste geval zit er niets in, alleen een zoutoplossing. Dan word je als klant alleen opgelicht. Maar in een slechter geval gaat het om verontreinigde geneesmiddelen.” Zo belandde een Belgische vrouw in een diabetische coma toen ze nep-injectiepennen had gekocht waar insuline in zat.

Maatschappelijk probleem

Naast medische risico’s leidt de online verkoop van – echte – Ozempic of Saxenda ook tot ethische kwesties. Online verkopers vragen er vaak meer geld voor. Waardoor straks alleen mensen met meer geld ze kunnen kopen. Zo lopen de gezondheidsverschillen nog verder op. “En ook als je de dure middelen wél voorgeschreven en vergoed krijgt, moet iemand ervoor betalen. Die zorgkosten komen bij de maatschappij terecht.”

Marloes drukt iedereen die vanwege gezondheidsrisico’s wil afvallen, op het hart om éérst te overleggen met een arts – en niet zelfstandig met diabetesmedicijnen in de weer te gaan. “De arts kan meekijken of het middel geschikt is voor jou. En of het te combineren is met eventuele andere medicijnen die je gebruikt.” Daarnaast zijn ze alleen bedoeld ter ondersteuning, benadrukt Marloes. “Het belangrijkst is je leefstijl te veranderen.”  

De apotheker vindt dat de medicalisering van obesitas een ander – maatschappelijk – probleem maskeert. “De hele samenleving is ingericht op ongezond eten en weinig bewegen. Middelen als Ozempic en Saxenda lossen dat niet op. Ik geloof veel meer in beleidsmaatregelen op het gebied van preventie.”

Ook voor Wiebke geldt dat ze het geen goed vooruitzicht vindt om de rest van haar leven Saxenda te gebruiken. “Ergens heb ik wel zo’n vaag stemmetje in mijn hoofd: ik pomp iets in mijn lichaam wat er niet in hoort. Soms voelt het alsof ik gezwicht ben.” Want uiteindelijk wil ze wel gewoon “dun worden”. Al zou ze het allerliefst in een maatschappij leven waar alle mensen geaccepteerd worden: met of zonder overgewicht. “Dat zou het leven zoveel simpeler maken.”

Door: Nationale Zorggids / Bente Schreurs