Cardioloog Janneke Wittekoek: ‘De witte man is nog altijd de standaard’

Hart- en vaatziekten worden nog vaak gezien als typische ‘mannenkwaal’.  En dat terwijl er ieder jaar meer vrouwen aan hart- en vaatziekten overlijden dan mannen. Maar omdat vrouwen vaak andere symptomen hebben dan mannen, worden hun klachten minder snel herkend. Cardioloog Janneke Wittekoek zet zich al jaren in voor erkenning van man-vrouwverschillen in de geneeskunde. “De spreekkamer is de enige plek waar wél gediscrimineerd mag worden.” 

Toen Janneke als een van de eerste Nederlandse cardiologen aandacht vroeg voor het vrouwenhart, stuitte ze op veel weerstand. Oude, mannelijke cardiologen deden de vage hartklachten van vrouwen af als overgangsklachten of gezeur. Samen met collega’s Angela Maas en Harriette Verwey voerde Janneke jarenlang strijd om het vrouwenhart op de kaart te zetten.

“Het was zwemmen in een bad met modder”, zegt ze daarover. “Dus ik ben blij dat het tij aan het keren is. Veel meer huisartsen en cardiologen nemen het vrouwenhart serieus. Toch spreek ik nog wekelijks patiënten wiens huisarts het vrouwenhart “maar onzin” vindt. Gelukkig is dat vooral de cynische, oudere garde. De nieuwe generatie staat meer open voor onze boodschap.”

Onverklaarbare klachten

Janneke verkondigt die boodschap nu zo’n vijftien jaar. Tijdens haar opleiding tot cardioloog in het Amsterdam Medisch Centrum viel het haar op dat veel vrouwen met onverklaarbare klachten naar de eerste harthulp kwamen. Pijn op de borst, bijvoorbeeld. “Maar we konden niets bij ze ontdekken. Dus stuurden we ze zonder goede diagnose weer naar huis.”

In de literatuur werden deze onbegrepen klachten ‘syndroom X’, genoemd. Janneke was erdoor geïntrigeerd en begon zich te verdiepen in de vakliteratuur. Samen met collega’s kwam ze erachter dat de aderverkalking bij mannen en vrouwen vaak anders verloopt. Daardoor zien de hartvaten er anders uit en uiten hart- en vaatziekten zich op een andere manier. “De vrouwen komen wel op tijd in beeld, maar worden ten onrechte weer weggestuurd. Het gevolg: deze vrouwen trekken minder snel aan de bel, terwijl ze wel degelijk een groot risico lopen op een hartinfarct.”

Beha die te strak zit

Om wat voor symptomen het gaat? “Hartklachten bij vrouwen beginnen vaak met zeurende pijn tussen de schouderbladen”, legt Janneke uit. “Een beetje alsof de beha te strak zit. Ook bij rust. De klachten zijn vager: vermoeidheid, kortademigheid, moeite met doorzuchten, rugpijn en een slechte concentratie. De klassieke pijn, zoals veel mannen die voelen, wordt eerder omschreven alsof er een olifant op de borst staat. Die pijn straalt uit naar de kaak en linkerarm.”

Ook zijn de gevolgen van sommige risicofactoren – zoals roken, overgewicht of een hoge bloeddruk – zwaarder bij vrouwen dan bij mannen. “Als het gaat om het cholesterolniveau of de bloeddruk, moeten er bij vrouwen al bij lagere waardes alarmbellen rinkelen.”

Daarnaast is het volgens Janneke belangrijk te kijken naar vrouwspecifieke risicofactoren. Denk aan: had iemand een hoge bloeddruk tijdens de zwangerschap? Of zwangerschapsvergiftiging? Dan heeft ze een grotere kans op hart- en vaatziekten later in het leven. “Het is belangrijk dat zorgverleners daarnaar informeren.”

Invloed van hormonen

Over het algemeen krijgen vrouwen zo’n zeven tot tien jaar later last van hart- en vaatziekten dan mannen. Vrouwelijke hormonen lijken hen tot de overgang te beschermen. Janneke: “We worden vaak gezien als kleine mannen, maar dat zijn we helemaal niet. Onze hormonale cyclus heeft een enorme invloed op ons lichaam.”

Naast de cardiologie zijn er nog veel andere specialisaties waar sekseverschillen aanwezig zijn. Denk aan de reumatologie en orthopedie. Sommige aandoeningen (zoals botontkalking) komen vaker voor bij vrouwen en andere juist bij mannen. En bij dezelfde aandoeningen kan het ziekteverloop en de reactie op medicijnen anders verlopen bij mannen dan bij vrouwen.

Janneke pleit dan ook voor ‘personalized medicine’, waarbij zorgverleners rekening houden met geslacht, leeftijd, dna en omgevingsfactoren als voeding en rookgedrag. “De spreekkamer is de enige plek waar gediscrimineerd moet worden.”

Witte man is de standaard

“In wetenschappelijk onderzoek zijn vrouwen enorm ondergerepresenteerd”, vervolgt de cardioloog. “Waarom? Omdat het ingewikkelder is om vrouwen mee te nemen, vanwege onze hormonale cyclus en de eventuele gevolgen voor onze vruchtbaarheid en zwangerschap. Maar het is zó belangrijk.” Organisaties als ZonMw, die gezondheidsonderzoek financiert, moeten hier dan ook strenger toezicht op houden, vindt ze.

Daarnaast pleit Janneke ervoor dat man-vrouwverschillen vaker worden behandeld in geneeskundeopleidingen. En dat de bijscholing verbetert. Schokkend feitje: in de behandelrichtlijnen voor cardiologie worden vrouwen pas op het laatst genoemd. Als minorities. “En dat terwijl 52 procent van de wereldbevolking vrouw is!”, roept Janneke uit. “De witte man is nog altijd de standaard.”

Stress en adhd

In haar eigen praktijk HeartLife Klinieken behandelt Janneke mensen – en vrouwen in het bijzonder – met hartklachten. Zo’n 60 tot 70 procent van de vrouwen die ze ziet, zit in de menopauzale leeftijdscategorie. Het stoppen van de oestrogeenproductie leidt bij hen vaak tot hartklachten.

Het valt Janneke op dat psychosociale problemen een grote rol spelen bij hun klachten. Vooral stress. Ook ziet ze veel vrouwen met een hoge verdenking van ad(h)d. “Deze vrouwen lijken extra gevoelig voor hartklachten als ze in de overgang komen. Dat maakt de zorg complex. Daarom werk ik veel samen met een gynaecoloog en psychiater om deze vrouwen zo goed mogelijk te behandelen. Je kunt de problemen namelijk niet los van elkaar zien. Deze vrouwen verdienen geïntegreerde zorg.”

Ken je getallen

Daarnaast benadrukt de cardioloog het belang van preventie. Wat vrouwen zelf kunnen doen om hart- en vaatklachten te voorkomen? “Naast de standaardadviezen – niet roken, gezond eten en veel bewegen – hamer ik altijd op de getallen. Zorg dat je weet hoe hoog je bloeddruk, cholesterolwaarde en suikerspiegel is. Check die waardes minstens één keer per jaar. Ook als je nog jong bent. Zijn de waardes te hoog? Kom dan in actie, zodat hart- en vaatklachten je bespaard blijven.”

Door: Nationale Zorggids / Bente Schreurs
Afbeelding: Suzanne Muller